حمایت از آذربایجان در مناقشات اخیر، هم آثار مثبت دارد و هم آثار منفی مقطعی؛ به شرطی که ایران با عقلانیت و منطق حقوقی، نخجوان را به خاک خود الحاق کند.

مهدی پیرقلی (سردبیر)

 در مناقشات اخیر ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ، آنچه از قبل نیز شاهد بودیم، کشتار مسلمانان قره باغ توسط ارامنه و جنایات فجیع بشری بود که می بایست تکلیف آن به طور کلی مشخص می‌شد. بعد از وقوع درگیری‌ها مواضع ایران می‌توانست منطقی‌تر بوده و در خصوص مالکیت اراضی سکوت اختیار کند. اما سوال اینجاست که بر فرض سکوت ایران، نتیجه توافق سه جانبه دچار تغییرات می‌شد؟ یا اساساً توافقی شکل نمی‌گرفت؟

آنچه مسلم است، ایران در دوران قاجار، بخش‌های مهمی از خاک کشور را طی عهدنامه گلستان و ترکمنچای به روسیه تزاری واگذار و بعد از سقوط روسیه تزاری، طی قرارداد 1921 ایران و شوروی، تمامی عهدنامه‌ استعماری روسیه تزاری ملغی و بعد از فروپاشی شوروی نیز  روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان در ۱۲ دسامبر ۱۹۹۱ اعلامیه آلماتی را امضا کردند که در آن «اجرای تعهدات بین‌المللی ناشی از معاهدات و موافقتنامه‌های اتحاد جماهیر شوروی» را تضمین نمودند. در واقع باید گفت از منظر حقوقی، اراضی اشغالی باید به ایران مجدداً ملحق می‌شد.

اما آنچه بر اساس عرف از سال 1828 (پیمان ترکمنچای)، ملتی با فرهنگ و نظام مشخص در آن مناطق به وجود آمده را چگونه می‌توان به جبر حقوقی زیر سلطه حاکمیتی ثالث قرار داد؟ مگر به تدارک امکان حق تعیین سرنوشت مشروط (انتخاب بین الحاق به ایران یا آذربایجان یا ارمنستان). که بر فرض چنین اتفاقی، واقعا مردم آن سرزمین ایرانی را انتخاب می‌کردند که زیر فشار بدترین تحریم‌ها قرار دارد؟ قطعا پاسخ منفی ست. پس باید با جنگ چنین الحاقی صورت می‌گرفت که در این شرایط پیچیده؛ چه وقت جنگ هست؟؟؟ ولی توافق شکل گرفته با نفوذ مستقیم روسیه نیز منجر به این شد که مرز ایران با ارمنستان شبه قطع و شرایط خاصی به وجود آید (ایجاد جاده ترانزیتی بعید است از مرکزیت خاک ارمنستان محقق و به نخجوان متصل شود). پس در خوشبینانه‌ترین شرایط می‌تواند در مرز ایران با ارمنستان واقع و بعد از مدتی یک چالش اساسی برای ایران شود.

لذا؛ در این قضایا نباید زیاد به روسیه بدبین بود و حمایت چهار نماینده محترم ولی فقیه در استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و زنجان و حتی شخص رهبر معظم جمهوری اسلامی ایران از حاکمیت آذربایجان بر اراضی اشغالی را متأثر از نفوذ روسیه دانست، هر چند که هر فرضی محتمل می باشد (اما الزاما صحیح نیست)؛به هر حال یکی از نتایج مثبت توافق سه جانبه آذربایجان، ارمنستان و روسیه این خواهد بود که دیگر شاهد کشتار مسلمانان آذربایجان توسط ارامنه نخواهیم بود و در حداقل شرایط، من بعد با یک حاکمیت رسمی (عضو سازمان ملل متحد) در اراضی الحاقی روبرو خواهیم شد.

حال با وجود شرایط جدید، ایران باید به فکر ایجاد یک مرز بین‌المللی رسمی با ارمنستان باشد؛ و آنهم از طریق مطالبه نخجوان و الحاق آن به ایران بر اساس قرارداد 1921 ایران - شوروی و اعلامیه آلماتی 1991 . ایران می‌توانست به توافق سه جانبه اعتراض و آن را دچار چالش کند؛ اما چنین قصدی ندارد؛ پس آذربایجان هم باید در صورت مطالبه نخجوان توسط ایران منطقی باشد. در عوض، ایران هم بر سر مسئله قره باغ اصراری نمی کند...